[ Pobierz całość w formacie PDF ]
2 Mikołaj Pawliszczew, Siedmicy polskago matieza 1861 4 . Petersburg 1887, 2 tomy.
3 Wyszły one następnie w rosyjskim przekładzie nakładem Sztabu Warszawskiego Wojennego Okręgu. Stanowią
wielką rzadkość bibliograficzną, drukowano je bowiem w kilkudziesięciu egzemplarzach i tylko na
użytek służbowy.
4 Bolesław Limanowski (1835 1935), działacz socjalistyczny i historyk-socjolog, autor Historii Powstania
Narodu Polskiego 1862 i 1863 r. . Wyd. II, przerobione. Lwów 1909.
5 Z. L. S. (Walery Przyborowski) Dzieje 1863 roku przez autora Historji dwóch lat , tomów 4. Kraków
1897 1905. (Tom V wyszedł dopiero w 1919 r.).
6 Marian Langiewicz (1827 1887), dyktator w powstaniu 1863 r. Po bitwie pod Grochowiskami schronił się
na terytorium austriackie.
7 Trzeba pamiętać, że jak zaznaczono na wstępie wykłady te powstały w 1912 r., zatem autor nie mógł
poddać analizie rzeczy pózniejszych, jak np. Pamiętników sekretarza Rządu Narodowego Józefa Kajetana
Janowskiego, będących właściwie również historią powstania.
prawdy historycznej, lecz dla usprawiedliwienia błędów i grzechów młodości. Wobec tego
również wiele z tych pamiętników traktować należy z dużą ostrożnością 1.
Wreszcie jeszcze jednym zródłem, specjalnie ważnym dla mnie, jest doświadczenie
niedawno ubiegłego okresu rewolucyjnego. Gdybym tej rewolucji nie przeżył, nie miałbym
klucza do bardzo wielu zagadnień z 1863 r. Ponieważ wszelkie rewolucje są do siebie
podobne, kto rewolucji nie przeżył, ten rewolucjonistów nie jest w stanie należycie ocenić.
Kiedy brałem różne książki o 1863 r. przed rewolucją, bardzo wiele rzeczy było dla mnie
niezrozumiałych; nie mogłem sobie wyobrazić, jak takie czy inne fakty dziać się mogły. I
w tym należy szukać przyczyn, dlaczego krytycy nieraz stronniczo rozumieją różne zjawiska
tej epoki: gdyż sądzą oni o czasach rewolucyjnych z punktu widzenia czasów pokojowych,
z drugiej strony sądzą wojnę nieregularną z punktu widzenia armij regularnych.
Jako trzeci punkt podkreślić należy dane, tyczące się geografii historycznej i statystyki.
Przede wszystkim ważny jest podział kraju ze strony wroga i ze strony rewolucji. Rewolucja
dzieliła Królestwo na województwa; było ich ośm. Cztery z nich najzupełniej odpowiadały
podziałowi na gubernie. Województwo: 1) sandomierskie gubernii Radomskiej,
2) lubelskie gubernii Lubelskiej, 3) podlaskie gubernii Siedleckiej, 4) mazowieckie
prawie zupełnie odpowiada gubernii Warszawskiej. Inne cztery województwa niezupełnie
temu podziałowi odpowiadają. Znika gubernia Aomżyńska i Piotrkowska; 5) województwo
krakowskie odpowiada gubernii Kieleckiej i południowej części Piotrkowskiej;
6) do kaliskiego włączona była gubernia Kaliska i pozostałe części Piotrkowskiej. Z województw
północnych: 7) Augustowskie obejmowało pózniejszą gubernię Suwalską i część
Aomżyńskiej, zaś 8) Płockie drugą część Aomżyńskiej oraz gubernię Płocką.
Ludność Królestwa wynosiła wtedy 4 i pół miliona, zatem na tej samej przestrzeni
było jej ponad dwa razy mniej, niż obecnie. Warszawa liczyła 170 tysięcy mieszkańców,
zatem tyle, co dziś wielki Kraków.
Typ ludności był nieco odmienny, niż teraz. Przeważała ludność rolnicza, typ życia
mieszkańców był także rolniczy. Fabryczny przemysł znajdował się zaledwie w początkach
rozwoju; przeważały cukrownie, zakłady żelazne, w niektórych miejscowościach
tkactwo. Warszawa była wówczas największym centrum przemysłowym.
Ważną jest również we wszystkich wojnach sieć komunikacyjna. Była ona niepodobna
do dzisiejszej. Koleje znajdowały się w początkowym rozwoju i nie odgrywały wybitniejszej
roli. Istniały wtedy trzy linie następujące: warszawsko-wiedeńska, warszawskobydgoska
i warszawsko-petersburska. W tym wypadku szosy mają tym większe znaczenie.
Zbiegają się one do Warszawy. Główne: na lewym brzegu Wisły krakowska przez Radom
i Kielce i dwie szosy w stronę Berlina; na prawym lubelska na Garwolin, petersburska
przez województwo płockie i augustowskie, wreszcie szosa do Brześcia. Poza tym należy
brać pod uwagę drobniejszą sieć gościńców, rozchodzących się z głównych miast w Królestwie:
z Lublina, Radomia, Kalisza, Płocka itd. Wzdłuż nich biegły wszędzie linie telegraficzne.
Trochę historii.
Przed powstaniem, w czasie krymskiej kampanii 1855 r., zaszedł ważny wypadek:
śmierć Mikołaja I. Syn jego, Aleksander II, w początkach panowania odznaczał się tzw.
liberalizmem i zaczął wprowadzać duże reformy. Wywołało to w Rosji ogromny ruch liberalny
i rewolucyjny. Był on na tyle silny, że wdzierał się do wszelkich zakamarków urzędowego
życia państwa rosyjskiego. %7ładna kancelaria nie była zabezpieczona od pewnych
1 Odnośnie do pamiętników patrz: Janusz Gąsiorowski Bibljografja druków, dotyczących powstania styczniowego
[ Pobierz całość w formacie PDF ]